Cuma, 19 Mart 2010 20:59
Kürtlerin Dıramı 1
''Şêx Tahir zekâ taşkınıdır, Şêx Mehdî zekâ şaşkınıdır''.
Tarih ipten kopup toprağa serpilen buncuk misalidir, zamanında toplamasan toprakla yoğrulur yok olup gider.
19. yy kürtler için katliam acı gözyaşı yılları olmuştur; özelillede
isyanlarda isimleri öne çıkan aileler yaşamlarının büyük kısmını zülüm
altında sürgünlerde geçırmişlerdir.
Kürt aydınları yazar çizerleri yaşanan trajik olaylara seyirci,
sesiz kalmişlardir, yaşananları kayıt altına almamişlardir, çok az bilgi
kayıtlara geçmiştir. Bu gün tarih arşivlerimiz dengbéjlerimizdir,
stranlarda geçen bir çok kahramanın ismini hala yazılı kaynaklarda
bulamiyoruz.
Örnek verirsek bu raportajda ismi geçen Şéx Evdırehim günümüzde kaç
kişi taniyor, bir kürt gerilası olarak yılarca savaşıp şehit
düştüğününden kaçımız haberdarız.
Yıllar önce dengbéj Sıddıqé bozo şéx Evdırehim üzerine söylediği bir
ağıt vardı, şimdi aklımda tek şu cümle kalmiştir ''şéx evdırehim kırıne
nav genıman ar berdané'' Türkçesi şeyh evdırehimi buğday tarlaların
içinde çevirip ateşe vermişler.
Hep büyükler tarafından anlatıliyordu: şéx evdırehim sonuna kadar
direndi teslim olmadı , sonra bir gün bısmıl ovasında çıkan çatışmada
orduya büyük kayıplar verdırdı sağ yakalamiyacaklarını anlayan devlet
güçleri bismilin geniş ovasındakı tüm boğday tarlalarını ateşe verdiler.
Tabiki bu olayda şehit düşüp düşmediği hakında kesin kanıt yok.
Yıllardır sorup soruşturduğum bir sorunun yanıtı bulamadım, kısacada
olsa bu röportajın içinde aradığım o sorunun ipucunu buldum. Ben
özelıkle dengbéjlerin stranlarından geçen işimler üzerinde kafa
yoruyorum. Dengbéj Ehmedé bérti'nın Yado üzerine söylediği stranda şu
cümle dikatımı çekmişti '' iro dı imdada meda Heci Kolos bavé Mirzo
té''.
Heci Kolos kimdir ? Nelelıdir ? Önemli bir sahsiyet olmaliki ismi
strana yansımışti, stranda geçen ismi dışında hakında hiç bir bilgi yok.
Şéx Tahırın oğlu Fahredinin sohbetinde bakiyoruz ki o isim geçiyor
ve Heci Kolos Gırnos'i köyünden olduğunu ve ünlü bir kürd kumandanı
olduğunu öğreniyoruz.
Demeki istekli bir çalişma olursa, hala hayyata olan insanlarla
ilişki kurup onlardaki bilgiler kayit altına alınırsa bir çok bilinmiyen
konu aydınlanmiş olur.
Bu konuda sayın M. Malmisanıj hocaya sonsuz teşekür ederim gerçekten
yoğun bir çaba gösteriyor ve neticede çok faydalı bılgıler halkımızla
paylaşiyor.
Konu şéx Said ve yakınları olunca bir noktayı belirtmeden geçemem.
1977-78 yılarında Şéx Said'e atfen bir klam, stran vardı; stranın yazarı
veya kime ait olduğunu bilmiyorum , ilk olarak 1977-78 de dengbéj
Zaharodan dinlemiştim, aklımda kalan sözleri şöyle başliyordu: ''Miré
mın . Miré mın miré mın .Felek xayine diwan xaliye nızam kani şéxé
mın''.
Bu noktaya neden değindim biliyormusunuz ? Bundan bir kaç yıl önce
saygı duyduğum bir dengbéımız bu parça kendi bestesiymiş gibi aylarca tv
ekranlarında reklam yaparak miré mın adıyla kaset çıkardı. Emeğe
saygılı olmak gerekir, yoksa kürt halkının sert eleştirisine maruz
kalacaksınız hunermendlerin dikatine..
Sayın malmisanıj'ın röportajına geçmeden kısa bir açıklama gereği duyuyorum.
röportajda ''Yadı began'' olarak geçen Yado beganlarla hiç bir
akrabalık bağı yoktur, Yado zıkté aşıretinden olup ''Yad ewas. Yad
mehmud ewas. Yado'é dımılı ve Yadin paşa isimleriyle nam yapmiştir.
Kanun kaçakları arasında Hesené began'dan söz ediliyor,Hesé began
1925 isyanın bastırılmasıyla aynı yılın yaz aylarından devlete teslım
olup karşı cepheye çalışmiştir ve Yado'yu ortadan kaldırmak için çok
oğraşmiştir, konu hakından Yadoun dava arkadaşlarından Gılbeli Ehméd
nehm'ın ağzından (1974) bir zat dinledım. Değirmendeki gurubun içinde
hesé beganın olmadığını düşünüyorum.
Röportajda önemli bilgilerın olduğunu ve bazı şahsiyetlere ait
resımleri ilave etmekten fayda var diye düşünüyorum... Yasin bayanay
Kitabı yazıldı bazı hunharların dünyada ama Deli Fikri'nin kitabı
yazılmadı henüz görüyor musun Pîran! Onunla korkutularak uyutuluyorsa da
çocuklarımız Deli değildi Deli Fikri. Ola ki insan kasabı, ola ki bir
sadist, ola ki kemalistti ama deli değildi Deli Fikri inan.
Hangi deli öldürebilmiş bunca insanı? Yazıya dökülen sözlü tarihimiz
çok azdır. Eğer yazıya dökülürse bunun modern tarihimize büyük
katkıları olur. Yaşlılar, bildiklerini, anılarını ve deneyimlerini
yazmazlarsa, ya da onlarla konuşulup bunlar yazıya dökülmezse,
öldüklerinde onlarla birlikte bildikleri, anıları ve deneyimleri de
toprağa gömülür. Yazık olur. M. Malmisanıj
RÖPORTAJ
Şêx Tahir'in oğlu Fexredîn ile Temmuz ayında [2005] konuştum. Ehmedê
Dirihî ile Fexredîn'in oğlu M. Tahir bu sohbetimiz esnasında
bizimleydiler. Onlar da zaman zaman bazı konularda düşüncelerini
söylediler.
Kişi olarak tarihi sever ve olanaklarımın elverdiği oranda tarihsel
konuları okur, sorarım. Şêx Tahir'in oğlu Fexredîn ile sohbetimizden
sonra, tarihe olan ilgime rağmen kendi yöremin tarihini bile henüz
yeterince bilmediğimi anladım.
Belki bazı okuyucular da bu röportajı okuyunca kendi bilgileri konusunda aynı kanıya varırlar.
Adından anlaşıldığı gibi, kendisiyle konuştuğum Fexredîn Dayı, Şêx
Tahir'in oğludur. Şêx Tahir ise Şêx Seîd'in kardeşidir. Röportaj boyunca
Şêx Seid'in diğer iki kardeşi olan Şêx Mehdî ve Şêx Evdirehîm'in adları
sa sık sık geçecektir.
Bunlardan Şêx Tahir 01.01.1970'te, Şêx Mehdî 28.04.1969'da ölmüşler.
Şêx Evdirehîm 1938'de şehit düşmüş (1).Belirtmem gerekir ki Şêx
Tahir'in oğlu Fexredîn ve onun oğlu M. Tahir'in şiveleri de dikkat
çekiciydi. Konuştukları Kırmancca (Zazaca), şive olarak belli bir köyün
veya ilçenin şivesi değildi. Bunun nedeni, onların farklı yörelerle
ilişkilerinin olmasıydı ve bu husus, şivelerine de yansıyordu.
?: Fexredîn Dayı, hangi tarihte doğmuşsunuz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Ben 1929 yılının onbirinci ayında, Pali'nın
(Palu'nun) Xoşmat köyünde doğmuşum. Xoşmat, esasen eski bir Ermeni
köyüdür. Orada çok arazi vardı, Şêx Seîd Olayı'ndan birkaç yıl sonra,
1928'de af çıktı. Aftan sonra devlet, büyüklerimize; Gelin rahat durun,
sesinizi çıkarmayın, bunun karşılığında size arazi ve mülk verelim dedi.
Bizimkiler de ;olur dediler. Baxîn Köyü'nde Şêx Mehdî Efendî'ye yer
verdiler. Baxîn de eski Ermeni köyüdür.
?: O köy de Pali'ya mı bağlıydı?
Fexredînî Şêx Tahirî: Evet. Sîrin Köyünü de Şêx Evdirehîm Efendî'ye verdiler.
?: Sîrin hangi köye yakındı?
Fexredînî Şêx Tahirî: Weşîn Köyü'ne. Xoşmat'ta bize on yedi parça
arazi verdiler. Her parça yaklaşık olarak on ölçek tahıl ekilebilecek
büyüklükteydi.Orada dört yıl kaldık. Dört yıl boyunca babam orada
çiftçilik yaptı, tarımla uğraştı. Amcam Şêx Evdirehîm Sîrin'deydi. Daha
sonra orada olay çıkardı.
?: Ne olayı?
Fexredînî Şêx Tahirî: Olayını sana anlatayım. Yirmi-otuz arasında
bellibaşlı ünlü kanun kaçağı vardı. Mesela Zaza Huso, Hesenê Began,
Weşinli Hecî Talib filan gibi. Bunlar Sîrin'e geliyorlar.
?: Zaza Huso nereliydi?
Fexredin:Onun köyünün adını şu anda hatırlamıyorum
Ehmedê Dirihi: Biz Zaza Husoya Husî Wasmûnûn deriz, onun Wisi Wasmûnûn adında bir yeğeni varmış, birliktelermiş.
Şéx Said'ın kardeşi Şéx Evdırehim 1938 de Şehit düştü.
Büyüklerine söyle; Şéx Evdırehim asla teslim olmaz!!!
Fexredînî Şêx Tahirî: Bu kanun kaçakları kalabalıktılar, çoktular.
Devlet, Şêx Evdirehîm bu kanun kaçaklarını himaye ediyor diyordu.
Qerebegan'dan >15-20 kişilik bir jandarma müfrezesini Şêx
Ewdırehîm'in üzerine yolluyorlar. Amaçları onu yakalamak.Kêdaglı Qere
Elî ve Mus vardı. Bunlar, tabir caizse cahş'tılar, çeteydiler. Önlerinde
bunlar olmak üzere müfreze Sîrin'in yukarısına geliyor.
Şêx Evdirehîm dürbünle bakıyor, müfrezeyi ve beraberindeki Qere Elî
ile Mus'u (Musa) görüyor. Sîrin'in aşağısında bir değirmen var, o sırada
kanun kaçaklarının hepsi o değirmendeler.
Dayımız Mela Hesenê Kurdî (Hesen Hişyar) vardı, o da kanun kaçaklarıyla berabermiş.
?: Evet, Hesen Hişyar yazdığı kitapta bu olayi anlatıyor.
Fexredînî Şêx Tahirî: Tahminime göre bu olay 1933 yılında oluyor.
Şêx Evdirehîm'in oğullarından Zilkîf, o zamanlar herhalde henüz on
yaşındadır. Şêx Evdirehîm, oğlu Zilkîf'e ;Değirmene git ve onlara
jandarmaların köyün yukarısında olduklarını söyle der. Şêx Evdirehîm,
müfreze Zilkîf'e bir şey yaparsa niyetleri kötü demektir diye düşünüyor.
Zilkîf gider gitmez bunlar silah sıkıyorlar, kurşunlar isabet
etmeyip ön tarafına düşüyor. Zilkîf zar zor değirmene giriyor, Şêx
Evdirehîm de mevzi alıyor ve onlara silah sıkmaya başlıyor. Çatışma
oluyor. Qere Elî, Mus (musa) ve iki-üç jandarma o çatışmada
öldürülüyorlar. Devlet zaten bahane arıyordu.
Tahir: Birşey söyleyebilir miyim?
?: Buyur, söyle.
M. Tahir: Daha önceleri babamın ve başka kişilerin bana söylediğine
göre, Şêx Evdirehîm o sırada damın üzerinde bulunuyormuş. O evin içinde
bir dut ağacı varmış. Dut ağacı kurumamış, tam evin içindeymiş, dalları
damın üzerine geliyormuş. Demek ki evi, ağacın gövdesi içerde kalacak
biçimde yapmışlar. Şêx Evdirehîm, damın üzerinde bu dut ağacının
gövdesine dayanarak nişan alıyor, onlara sıkıyor ve köyün yakınında bir
taşın arkasında mevziye yatmış olan Qere Elî'yi vurup öldürüyor.
Pali'nın Guma köyünden Mela Îbrahîm vardı, o çatışmayı görmüştü. Kendisi
bana, Şêx Evdirehîm, çatışma boyunca damın üzerindeki o mevziden
ayrılıp aşağı inmedi demişti. Mela Îbrahîm, Ben yirmi yaşlarındaydım,
beni alıp beraber götürdü demişti.
Fexredînî Şêx Tahirî: Ondan sonra 1933'te, devlet İskan Kanunu
çıkardı. Bizim sürgünden haberimiz yoktu. Büyüklerimiz rahatlıkla
silahlı dolaşıyorlardı. Babam, amcam Şêx Mehdî ve Şêx Evdirehîm ve
diğerleri Pali (Palo)ya ve köye silahlı gidip geliyorlardı. Yani biz
serbesttik. O sırada Elezîz valisi Cemal Bardakçı, Pali kaykamına
telefon ediyor ve Şêx Tahir ile Şêx Mehdî'yi bana yolla diyor.
Şêx Mehdî, bu işlerde biraz daha hassastı. Babam ona Vali bizi
çağırıyor deyince, diyor ki Sen git, ben gelmiyorum. Babam neden? diye
sorunca. Şêx Mehdî Niyetleri kötü, niçin ikimiz birlikte gidlim? Diyor.
Sonuçta babamla Şêx Mehdî, atlara binerek birlikte Elezîz'e, valinin
yanına gidiyorlar.
Vali onlara kahve fîlan ikram ediyor ve sohbetten sonra diyor ki:
İstemiyerek söylüyorum ama bu Atatürk'ün emridir. Şêx Mehdî babama,
Ağabey sana demedim mi? Ondan sonra bizi sürgüne gönderdiler.
Devlet güçleri bize el atınca Şêx Evdirehîm Efendî meseleyi anladı
ve arkadaşlarını alarak Suriye'ye gitti. Zaten Şêx Evdirehîm her zaman
dağda silahlı dolaşıyordu ve tetikte idi. Çünkü devlete güvenmiyordu.
Babamla Şêx Mehdî o zaman köyde kalıyorlardı; çiftçilik ve hayvancılıkla
uğraşıyorlardı, diğer köylüler gibi olmuşlardı fakat Şêx Evdirehîm
devletçe aranan kanun kaçaklarını besliyordu. Devlet yetkilileri, Sana
köy ve arazi verdik, buna rağmen durmuyorsun diyorlardı. Fakat o yine
arananları besliyordu.
?: Elezîz Valisi, Sîrin Çatışması'ndan önce mi, sonra mı Şêx Tahir ile Şêx Mehdî'yi çağırdı?
Fexredînî Şêx Tahirî: Şêx Evdirehîm Amca, o çatışmadan sonra teslim
olmamıştı. Eş ve çocuklarının tümü köyde kalmıştı. Üç tane eşi vardı.
?: Sizin babanızın kaç tane eşi vardı ve nereliydiler?
Fexredînî Şêx Tahirî: Babamın dört tane eşi vardı, dördü de sürgüne
gönderildi. En büyüğü Asîya Xanim, Serdêli Şêx Mehemed Efendî'nin
kızıydı. İkincisi Amîna Xanim, Dara Hêni ağalarından birinin kızıydı,
Kuparlıydı. Benim annem olan üçüncüsü yine Serdêliydi ve Hesenê
Hişyar'ın amcasının kızıydı. Dördüncüsü ise Roticonlu, Derê Nehalıydı.
-Roticon Dara Hênî'ye bağlıdır.
?: Bu dört eşten kaç kardeştiniz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Yirmi altı kardeştik. Bunlardan on dördü ölmüş, on ikisi sağdı.
?: Sürgün esnasında kaç erkek, kaç kız kardeştiniz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Biz üç erkek kardeştik: Zilkîf, Necmedîn ve
ben Fexredîn. Ben dört yaşındaydım, Necmedîn benden büyüktü, Zilkîf ise
zaten evliydi. Kızkardeşlerim ise Sidîqe, şimdi İzmir'dedir. Fatma
Almanya'dadır. Üçüncüsü olan Rabia, Tahsin Ekinci'nin eşidir. Dördüncüsü
Feyziye'ydi. Biz üç erkek ve beş kızkardeş sürgün öncesinde vardık.
Demek ki bir erkek kardeşimiz ile üç kızkardeşimiz de Trakya'da sürgünde
doğmuşlar. Kardeşim Bahadîn benden küçüktü, kalp krizi sonucu öldü.
?:Siz kendiniz sürgün edilişinizi hatırlıyor musunuz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Hayal meyal hatırlıyorum. Mersin'i, gemiyi falan hatırlıyorum.
?: Sürgüne gidiş günlerinden başkaca neleri hatırlıyorsunuz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Bizi Xoşmat'tan alıp getirdiklerini
hatırlıyorum. Bizi ve Şêx Mehdî'nin ailesini oradan Dîyarbekîr'e
getirdiler. Şêx Evdirehîm'in ailesini de Pîran'dan alıp getirdiler ve
hepimizi bir binaya yerleştirdiler. Şêx Mehdî'nin o zaman iki oğlu
vardı: Husamedîn ve Hîşyar.
?: Ferat henüz doğmamış mıydı?>
Fexredînî Şêx Tahirî: Hayır, Ferat Trakya'da doğdu.
?: Şêx Mehdî'nin kaç eşi ve çocuğu vardı?
Fexredînî Şêx Tahirî: O zaman bir eşi vardı. Diğer eşi Fatma
hizmetçileriydi, onunla sonra evlendi. Oğulları: Husamedîn, Hîşyar,
Ehmed ve Ferhat. Husamedîn'i biliyorsun, sonradan Pîran belediye başkanı
oldu. Hîşyar ve Ferat öğretmendiler. Hîşyar, sen Pîran'da iken orda
değil Xulaman'da idi. Ehmed şimdi Mersin'de kalıyor; gözlerinden
rahatsız.
Biz yeniden sürgün konusuna dönelim.
Fexredînî Şêx Tahirî: Hepimizi Dîyarbekîr'e getirdiler. İki ay sonra
>Elezîz'e geri götürdüler. Elezîz'den de alıp sürgüne gönderdiler.
?: Şêx Evdirehîm'in eşlerini de sürgüne gönderdiler mi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Evet, iki eşini, yani Zora ve Medîne Xanimı.
Daha önce de belirttiğim gibi, onun üç eşi vardı. Medîne Pîranlıydı.
Pîran'da Axan (Ağalar) diye bilinen ailedendi, bu aileden olan Axa ile
Ubeyd'in kız kardeşiydi. Zora Xanim, Pali'ya bağlı Meman Köyü
ağalarından birinin kızıydı. Zibeyde Xanim da Kuçuk Efendî ailesine
mensuptu.Zora Xanım'ı köyden alıp Pîran'a, ordan da Dîyarbekîr'e
götürmüşlerdi. Çok değerli bir hanımdı. Bir yüzbaşı Haydi diyor. O
nereye? diye soruyor. Yüzbaşı Sizi Dîyarbekîr'e götüreceğiz diyor. Zora
Xanim Tamam, geliyorum deyince, o da Haydi öyleyse diyor. Bunun üzerine
Zora Xanim yüzbaşıya diyor ki: Beni yayan mı götüreceksiniz? Benim kim
olduğumu biliyor musunuz? Ben Şêx Evdirehîm'in eşiyim! Ben, bâbâ ve
ecdadımdan yayan yolculuk etmedim, buradan Dîyarbekîr'e nasıl yürürüm?
Sonunda gerçekten yüzbaşı onu atlı olarak götürmüş.
M. Tahir: Pîran'da Sabri adında bir subay varmış. Demek ki biraz
merhametli biriymiş. Şêx Seîd Olayı'ndan sonra Pîran merkezinin kontrolü
bür süre onun elindeymiş. Pîran çevresinin kontrolü ise Delu Fikri'nin
elindeymiş. Biliyorsun Deli Fikri çok zalimmiş. Pîranlı birçok yaşlı
kişiden duydum, Pîran'ın yakılmasını bu Sabri Bey engellemiş. O
olmasaydı Deli Piran'ı yakardı diyorlar. Sebri Beg, Şêx Evdirehîm'in bu
eşini Xiraba'da yakalıyor fakat ata bindiriyor. Bu Şêx Evdirehîm'in
eşidir, bir bayandır, yazıktır diyerek ata bindirip Dîyarbekîr'e
getiriyor. Dîyarbekîr'de onu hapse atıyorlar. Küçücük kızı da
beraberindeymiş. O kız çocuğu Dîyarbekîr'de hapishanede ölüyor. Düşün ki
o kız ölüyor ama üç gün kefenleyip defn etmiyorlar, o çocuğun ölüsü üç
gün annesinin yanında hapishanede kalıyor!
Sürgüne gidişi anlatıyordunuz?.
Fexredînî Şêx Tahirî: Bizi Malatya'ya kadar at arabasıyla filan
götürdüler. Malatya'dan trenle Mersin'e götürdüler. Mersin'de Kürt
hamallar vardı, bize biraz yardım ettiler. Meyve ve sebze getirip
veriyorlardı; ordaki Türkler çirkin davranıp Bunlar Kemal'in askerlerine
karşı gelmiş, nasıl bunlara yardım edersiniz? Diyorlardı. Mersin'den
gemiye bindik. Acayip bir gemiydi. Şimdikiler gibi süraatli değildi.
Dilenci gemisi derler; her limanda yük bindirip indirirler filan. Biz on
beş gün denizde yolculuk ettik. Hâlâ hatırlarm, gemide bir adam vardı,
sürekli kusuyordu. Nedenini sordum, gemi çarpmış dediler. Velhasıl bizi
götürüp Tekirdağ'da indirdiler. Orada ailemizi Tekirdağ'ın Şarköy,
Malkara, Saray ve Hayrabolu ilçelerine dağıttılar.
Şêx Evdirehîm'in iki eşini, yani Zora ile Medine'yi biribirinden
ayırdılar. Birisini Mürefte Nahiyesi'nin merkezine -Mürefte o zaman
Şarköy İlçesi'ne bağlıydı-, diğerini de Mürefte'ye bağlı Kirazlı Köyü'ne
sürdüler.
Bizi Malkara İlçenin merkezine verdiler. Büyük kardeşimiz Zilkîf'i
bizden ayırıp Saray'a yolladılar. Zilkîf o zaman evliydi. Önce bizi de
bir köye göndermek istemişler. Babam Ben merkezde kalmak istiyorum
demiş, onlar da razı olmuşlar.
O zamanlar Malkara'nın nüfusu beş bin kadardı.Şêx Mehdî Efendî'yi de
Hayrabolu'ya verdiler. Bizimle onlar arasında dokuz saatlik bir yol
vardı. Bizden bir yıl sonra, Şêx Elîrizagili Kırklareli'nin Vize
İlçesi'ne bağlı Sergen Nahiyesi'ne getirdiler.
Pîran'dan Şêx Evdirehîm'in baldızı Emine, onun beyi Mehmed Çawiş ve
Şêx Evdirehîm'in kayınbiraderi Sefer Axa'yı da sürgün edip Trakya'ya
getirdiler.
?: Hangi Sefer Axa? Seferê Qudoy Amca mı?
Fexredînî Şêx Tahirî: Evet, Seferê Qudoy. Axa ve Ubeyd adlı iki kardeşi şehit düşen Seferê Qudoy.
?: Malkara'da kaldığınız evi hatırlıyor musunuz?
Fexredînî Şêx Tahirî: İyi hatırlıyorum. İki katlı bir evdi. Herhalde
Ermenilerin eviydi. Ermenileri öldürmüşlerdi, evleri hep boştu. Çatısı
tahtadan bir evdi. Tahtaları siyahlaşmıştı, çok eski bir evdi.
Pencereleri camsızdı. Bir zamanlar okul olarak da kullanılmış.
?: O zaman Türkçe biliyor muydunuz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Hayır, hayır, Türkçe ne gezer! Biz Xoşmat'tan
gitmiştik. Xoşmat!ta Kırdkî (Zazaca) konuşurduk. Annem Kurmancdı, evde
Kurmancî (Kurmancca), dışarda ise Kırdkî konuşurduk. Evde de bazı
bacılarımla Kırdkî, bazılarıyla Kurmancî konuşurdum.
?: Niçin böyleydi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Bazılarının annesi Kurmanc bazılarınınki ise Kırddır (Zazadır).
?: Türkçe bilmeyişinizden dolayı orada güçlük çektiniz mi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Dur onu söyliyeyim. Daha oraya yetişir
yetişmez Türkler, Kürt! Kürt! demeye, Atatürk'e karşı gelen Kürtler
geldi demeye başladılar.
Bizi kovalarlardı. Hani affedersin insan nasıl köpeğe taş atarsa
aynen öyle! İntibak edinceye kadar çok eziyet çektik. Kışın o evde
perişan olduk. Babam gitti çiriş, kağıt ve mukavva buldu getirdi;
onlarla pencereleri sıkıca kapadı. O kış soğuktan, affedersin küçük
aptesimizi tutamıyorduk Bahar gelince babam Artık bu evde kalmıyacağım
dedi.
?: Sürgünden önce köyde durumunuz iyi miydi?
Fexredînî Şêx Tahirî: İyiydi, Çiftçilik ve hayvancılık yapıyorduk.
Geçimimiz çok iyiydi. Sürgünde birden o kötü duruma düştük. Babam
Hêni'nin Serdêsinde yaşarken tapulu arazisi vardı. O tapuları
beraberinde getirip hep muhafaza etti. Sürgünde onları gösterip Bakın
ben ülkemde mal mülk sahibiyim diyordu. Yani bize sürgünde verdikleri
bedelsiz değildi.Sürgün edildiğimizde babamın yüz-yüzelli altını vardı.
Yılda yaklaşık olarak on tanesini bozdurup, tahıl filan satın alırdı,
geçinirdik.
Babam başka bir ev kiraladı, o ilk evden çıktık. Boxuz adında bir
Ermeni'ye komşu olduk.Serkis adında Ermeni bir doktor vardı. Çok iyi bir
insandı. Bize çok iyilikleri dokundu. Bütün hastalarımızı tedavi
ederdi.Yeni evimiz dört odalıydı. Her odada babamın bir eşi kalıyordu.
Ev sahibesi ihtiyar bir hanımdı. İkide bir, Nedir bu, lank lank kapıları
vuruyon, bizi rahatsız ediyon! Derdi. O kışı o evde geçirdik; sonra
babam başka bir ev buldu. Bu ev eski fakat çok güzeldi. Yeni kurulmuş
bir mahallede idi. Bahçesi de vardı. Üç katlıydı ve büyük bölümü
ahşaptı, çok az bir bölümü de taştan yapılmıştı. Sürgündeki üçüncü
evimizdi. Bahar gelince, babam o evi yıkıp yeniden yaptı; evi
güzelleşti. On iki yıl o evde kaldık.
?: Orada mı okula başladınız?
Fexredînî Şêx Tahirî: Okul okumadık ki! Orada hiçbirimiz okula gitmedik.
?: Niçın? Okul mu yoktu yoksa siz mi gitmediniz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Okul vardı. Babam kızmıştı, Kemal'in mektebine
göndermiyeceğim diye inat etti. Evde okuduk. Babam bize ders veriyordu.
Hem Arapça, hem Türkçe. Türkçeyi çabuk öğrendik. Ben, hem babamdan hem
de sokakta yazı yazmayı öğrendim.
Babam evde Türkçe konuşmamıza müsaade etmezdi. Direktif verirdi,
Dışarda ne kadar Türkçe konuşursanız konuşun, serbestsiniz, fakat evde
kendi dilinizi konuşun derdi. Yoksa dilimizi unuturuz. Evin içinde tek
kelime de Türkçe konuşursanız kabul etmem!
?: Ne zamana kadar orada sürgünde kaldınız?
Fexredînî Şêx Tahirî: 1933'te gittik, 1947'de af çıktı, ülkeye geri döndük. Yani on dört yıl yedi ay sürgünde kaldık.
Af çıktığı zaman, ben burdaydım. Aftan önce, Haziran ayında kaçak olarak ülkeye gelmiştim.
?: Nasıl geldiniz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Kaçtım, geldim.
?: Trenle mi geldiniz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Evet, trenle. Aslında ben iki defa kaçtım. 1945'te annemi getirip Çêrmûg Kaplıcası'na götürdüm.
?: Dîyarbekîr'in Çêrmûg'u mu?
Fexredînî Şêx Tahirî: Evet. Henüz on beş yaşındaydım. Açıkgözdüm.
Babam kabiliyetli olduğumu anladı. Biz orada zor geçiniyoruz, burada
dost ve ahbaplar biraz yardım ediyorlar filan. 1946'da tekrar geldim.
burada bir olay anlatayım. Malkara'da bir Domuzcu Ahmet Efendi vardı.
Onun bir oğlu vardı, adı şimdi aklıma gelmiyor; bizi çok severdi. Temiz
bir çocuktu. Bir de Qadoy Ela adında Dêrik'ten [Dêrika Çiyayê Mazî'den]
biri vardı. Evdirehman, Kemal ve Bedirxan adında üç oğlu vardı. Onların
bir kardeşleri sonraları Dêrik'te belediye başkanı oldu, birkaç yıl önce
öldü. Soyadları Mercan'dır. Bu Dêrikliler de sürgün olarak Malkara'ya
gelmişlerdi. Çok cesurdular. Zaten onlar oraya ulaşınca biz kurtulduk.
Bizim hamimiz oldular. Bir gün Dêrikli Kemal, Domuzcu Ehmed'in bu oğlunu
dövdü. Ondan para istemiş, vermeyince dövmüştü. Evdirehman mülayimdi
fakat diğer iki kardeşten orada herkes korkardı. Malkara'da onlar nara
atıp bağırınca, başçavuş da korkudan sesini çıkaramazdı.
Bütün Malkaralıların anasını s... diye küfrederlerdi. Sinema ilçeye
yeni gelmişti. Bir gün ben ve Domuzcu Ahmet Efendi'nin oğlu sinemada
film izliyoruz. Film de Atatürk'ün seyahati ile ilgili. Atatürk'ün
Dîyarbekîr ziyareti filan. Atatürk Maden'e Dîyarbekîr'e filan gitmiş;
filmde oralar gösteriliyor. Yakında oraya gideceğim dedim. Boş bulunup
öyle dedim. Gerçekten de iki-üç gün sonra gideceğim. Gidersen seni
şikayet ederim dedi. Niçin o sözü söyledim, keşke söylemeseydim diye
düşündüm. Ona kızdım, güzel bir park vardı, gidip orada yalnız başıma
oturdum. Baktım o da arkadaşlarıyla gelip biraz ötede bir yere oturdu.
Dedi ki: Akşam bir şey söylemiştim. Sakın ciddiye almıyasın. Gidip
gitmeyeceğin beni ne ilgilendirir İtiraf etmek gerekir ki o ilçenin
halkı çok iyiydi. Önceleri biraz kötülük yaptılar fakat sonra babamın
bilgili bir insan olduğunu görünce bize çok iyi davrandılar. Babam aftan
sonra ülkeye dönünce, belediye reisi ile halktan 400-500 kişi ortak
imzalı telgraflar göndererek Seni bu kaza istiyor. Boşlukta kaldık, gel
buraya dediler. Babam onlara gönderdiği cevapta ; Çok teşekkür ederim,
burası memleketim, oraya gelmiyeceğim dedi. Orada, İkinci Dünya Savaşı
sırasında babam günü gününe savaşı takip eder, onlara haberleri aktarır,
yorumlarda bulunurdu. Radyo ve gazeteleri babamdı.
?: Şêx Mehdî Efendîgili Hayrabolu'ya sürgün ettiklerini söylemiştiniz. Onlarla görüşür müydünüz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Biz de eziyet çektik ama Şêx Mehdî daha çok
eziyet çekti, çok perişan oldu. Biz yine çalışıp geçiniyorduk. Ama o
daha yoksuldu. Çalışacak kimsesi yoktu. Büyük oğlu Husamedîn askere
gitmişti.
?: Siz ne iş yapıyordunuz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Gazete bayiliği yapıyorduk. Babam bir gün
İstanbul'a gidiyor. Orada Cemal Bardakçı'yı görüyor. Daha önce de sana
bahsetmiştim, Cemal Bardakçı sürgün eildiğimiz esnada Elezîz valisiydi.
Sonra emekli olup İstanbul'a yerleşmişti. Orada Babacan adında haftalık
bir gazete yayımlıyordu. Kendisi aynı zamanda gazetenin başyazarıydı da.
Babam İstanbul'da onu görüyor ve Bizi sürgün ettin, geçimimizi
sağlıyamıyoruz diyor. O da Size gazetemi yollayayım, orada satın, kaç
tane satılırsa ona göre ücretinizi öderiz diyor. Malkara halkı
çoğunlukla Köroğlu gazetesini okurdu. Köroğlu da haftalıktı. Bize yüz
tane Babacan gelirdi, ben satardım. Bu işin maddi olarak bize faydası
oldu. Malkaralılar Yahu Köroğlu getirip sat derlerdi fakat biz Babacan
satardık. Çocuklar Babacan'ı, kim öldürdü o sıçanı? Derlerdi. Günlük
gazeteleri de getirirdik: Cumhuriyet, Son Posta, Vakit... Onları da
satardık.
?: Bize Şêx Mehdî'den bahsediyordunuz, isterseniz devam edelim.
Fexredînî Şêx Tahirî: Haa, Şêx Mehdî Amca'dan bahsediyorduk. Bir gün
babam Gidip Mehdî'yi görelim dedi. O zaman bir eşeğimiz vardı. Babam
eşeğe bindi, ben de yaya; gittik. Sanırım Hayrabolu bize 45-50
kilometrelik uzaklıktaydı. O zaman araba yoktu. Ne Hayrabolu'ya, ne
Uzunköprü'ye ne de Şarköy'e araba yoktu. At arabasıyla veya hayvanla
gidilirdi. Şêx Mehdî Amca'nın evine gidip orada yaklaşık olarak on gün
kaldık.
Bir gün, nasıl oldu hatırlamıyorum, Şêx Mehdî'nin oğlu Hîşyar Türkçe
bir şeyler söyledi. Bunun üzerine Şêx Mehdî gözlüklerini takıp bana
Duydun mu? Hîşyar Türkçe konuştu! dedi. Hîşyar'a Türkçe konuşmanın
cezasının olduğunu bilmiyor musun? Bir saat tek ayak üzerinde
duracaksın. Yarım saat sağ, yarım saat sol ayak üzerinde dedi.
Benim elime de ufak bir çubuk verip Sen de başında bekleyeceksin,
ayağı yere değmeyecek! Parmakları yere değerse bu çubukla vuracaksın!
Beni infaz memuru yaptı! Hîşyar mecburen tek ayak üzerinde durmaya
başladı. Mehdî amcam çok sinirliydi, kızdığı zaman kimse korkusundan
sesini çıkaramazdı. O karşıda gazetesini okuyordu. Ben kaç defa vurdum,
sonunda Mehdî Amca baktı ve Bu defa seni af ediyorum ama bir daha
olmayacak!
Şêx Mehdî Amca çok gazete okurdu. Parası olsun olmasın mutlaka
günlük gazete okurdu. Benim babam onun kadar okumazdı. Bir süre Şarköy'e
gittik. Babam bizi yolladı. Şêx Zilkîfgil daha bir perişandılar.
Çiftçiydiler.
?: 1946'da ikinci defa devlet yöneticilerinin bilgisi dışında
Malkara'dan ülkeye döndüğünüzü söylemiştiniz. Demin bahsedecekken, yarım
kaldı. İstreseniz o dönüşünüzü anlatınız.
Fexredînî Şêx Tahirî: Trenle Dîyarbekîr'e geldim. Trende çok güçlük
çekerdik, çünkü trenle asker sevkiyatı da yaplıyordu, içinde boş yer
olmazdı. Tren yolculuğum üç gün üç gece sürmüştü. Çok yorgun düşmüştüm.
Dîyarbekîr'e varınca Çarşiyo Veşate'de bir kahvehaneye gittim. Bir çay
içip sırtımı duvara dayadım; uyumuşum. Biliyorsun Dîyarbekîrliler biraz
kaba olurlar; biri gelip Qax [kalk] ulan burası otêl mi? Git otêle!
dedi. >Hasan Paşa Hanı'na gittim, iki lira ödeyerek bir gece orada
yattım. O hanın gözleri birer otel odası gibiydiler. Zaten otel pek
yoktu. Balıkçılarbaşı'ndaki Çiçek Palas en lüks oteldi. Onun bulunduğu
yerde şimdi Vakıfbank'ı inşa etmişler.İkinci gün garaja gittim. Garaj
Dağ Kapısı'ndaydı, ağabeyin Hüseyin'in bürosuna yakındı. Garajda Licêli
Mehmet Dündar'ın kardeşi vardı. Pek milliyetçi biriydi. Orada beni
Hêni'ye kadar götürmeleri için beş lira ödedim. Hêni'ye, dayılarımın
evine gideceğim. Arabaya binip gittim ama Hêni'nin içine girmek
istemedim. O zamanki kıyafetim biraz batı tipiydi; jandarmalar görseler
bu neyin nesidir diye şüphelenebilrlerdi. Hêni'nin Cumayîg Köyü'nün
aşağısında indim. Teyzemin bir kızı Cumayîg'de evliydi, adı Fatma Allah
rahmet eylesin-. Onun evine gittim. Artık kısa keseyim. Beş-altı ay
ülkede kaldım. Dara Hênî'ye, Solaxan'a, Varto'ya kadar gittim. Oralarda
bize yardım eden dostlar vardı, onların yanına gittim. Bu arada iki
yerde ihbar edildim: Licê belediye başkanı Ebdulhemîd'in Qasim Çawuş
adında bir kardeşi vardı, bizim köyden evliydi. Bizim köyde kalıyordu.
Soyadları Tekin'dir. Kardeşine Şêx Tahir'in oğlu gelmiş buralarda
dolaşıyor. O da kaymakama haber gönderip Şêx Tahirin oğlu sürgün
yerinden gelmiş, burda para topluyor diyor. Bunun üzerine bayram gecesi,
bir çavuş ile iki jandarma köye geldiler. Ben şüphelendim ve o gece
köyde kalmayıp Gomey Saxata'ya gittim. Saxata, Licê'nin bir mezrası olup
Serdi'nın aşağısında ve Dêrqam Köyü'ne yakındır. Serdi'de arazimiz
vardı. Gomey Saxata da bizimdi. Oradaki arazimizi gizlice icaraya
vermiştik. İcara verdiğimiz arazinin gelirini toplamak istiyorum. Orada,
aslen Ermeni olup sonra Müslümanlığı kabul etmiş olan bir adam vardı.
Bir kahya gibi babamın mal ve mülkünü yönetiyordu. Mihê Mahmudî'nin
evine gittim. Mihê Mahmudî çiftçiydi. Ordayken teyzemin oğlu Sidîk
geldi. Peşimden gelmiş. Ağlamaklı bir şekilde dedi ki: Seni şikayet
etmişler, jandarmalar babamı alıp götürdüler. Sakın köye gelmeyesin!.
Şafak vakti uyandım. Bayram günü, herkes bayramı kutluyor; ben yoldayım.
Comela'ya gittim. Kürtlük işte. Sofra kurmuşlar. Penderuti (penduriti)
gibi en güzel yemeklerini ortaya koymuşlar, fakat boğazımdan geçmiyor.
Çünkü bayram keyfim bozulmuş, yalnız başıma yabanda
dolaşıyorum.Comela'nın muhtarı Hecî Emîn, babayiğit birisiydi; elleri
kocamandı, iriyarıydı. Hecî Emîn kaymakam ile yüzbaşının köye
geleceklerini söylediklerini belirtti. Aslında onlar başka bir nedenle
köye gelecekler. Fakat devlet görevlilerinden söz açılınca, ben Artık bu
köyde kalmaycağım dedim. Biraz yemek yiyip yola koyuldum. Licê'nin Xana
Kela Köyü'ne gittim. Sonra, yine Licê'nin bir köyü olan Marke'ye
gittim. Marke, adeta sınırın dışındaydı. Kürdistan'ın başka bir
şehriymiş gibi. Markeliler cesurdular, orada fesatlık yoktu; bizi çok
severlerdi. Muhtarları da iyi bir insandı.
Marke'den Botîyan'a, Mistan'a, Murtezan'a gittim. Bu üç köy halkı
eskiden beri aşiret mensubuydu, bize çok bağlıydılar. Emer Axa'nın (Emê
Faroy'un) Kaxkîg adındaki köyünün yukarısında Remware var. Remware Ehmê
Husî'nin köyüdür. Şêx Seîd Olayı'ndan sonra, aranan kişiler
dağlardaydılar. Ehmê Husî de aranıyordu. Pişarî ailesindendi.
Teslim olmuyordu. Devlet köylüleri sıkıştırıyor, kısmen parayla
kısmen de zorlayarak. Velhasıl köylüler Ehmê Husî'yi öldürmeden
[devletin elinden] kurtulamayız diyorlar ve Sîwaney'de onu yakalamak
için saldırıyorlar. O da teslim olmuyor ve alın size! deyip silahla
karşılık veriyor. Ehm, köylülerden on bir kişi öldürdükten sonra ancak
öldürülebildi. Öldürdüklerinin çoğu da akarabalarıydı.
Derlerdi ki, çavuş ölüsünün üzerine gitmiş ve ''İnsan böyle bir
yiğidi öldürür ama bu kadar delik deşik etmez! Demiş''. Ben Remware'ye,
Mela Selê Wisî'nin evine gittim. Köy katibinin eşi Xemse çıkıp geldi.
Xemse Markeliydi. Arap asıllı olan kocası Siirt'den Solon'a (Tuzla'ya)
atanmış. Înhisar yani Tekel, Marke'de tuz üretiyor; onu oraya memur
olarak atamış. Xemse, imama ;Mela, bu çocuk nereli? diye sordu. O da Şêx
Tahir Efendî'nin oğludur dedi. Xemse, bana da Şêx Tahir'in hangi
karısının oğlusun? diye sordu. Gulî'nin oğluyum dedim. Deme be! Gulî ile
kaçak olarak gümelerde birlikte çok kaldık dedi. Meğer annemle birlikte
kanun kaçağı hayatı yaşamışlar. Xemse eve gidiyor ve demek ki kocasına
Şêx Tahir'in oğlu oradaydı diyor. İkinci şikayet orada oldu. Bizi
sevmeyen Xemse'nin kocası gidip şikayet ediyor.Bir-iki gün sonra Şiqa
Tuti'de, muhtar Ehmed'in evinin salondaydım. -Bu muhtarın oğullarından
Bayram Yılmaz şimdi Dîyarbekîr'de ORYIL adlı petrol istasyonunun
sahibidir.- Muhtar'ın oğlu Mehmud geldi ve Biliyor musun jandarmalar
senin için gelmişler, aşağıdalar dedi. Ben biraz endişelendim fakat
jandarmalar Mistan'a doğru gittiler. Jandarmalar gittikten sonra Ehmed
dönüp oğluna dedi ki: Mehmud, niçin Şêx'e jandarmalar senin için gelmiş
deyip onu korkuttun? Bana da Babanı bu dağda dört yıl koruduk
dedi.Gerçekten de Şêx Mehdî Amca ile Şêx Elîriza Efendî gittiklerinde
babam burada kaldı. Dört yıl gerilla savaşı verir gibi o dağlarda
yaşadı. Onların komutanı babamdı fakat vurucu güç çoktu. Emer Axay Faro,
Emînê Mikî, Mehme Elî Cewahîr gibi. Bütün bunlar çok değerli
insanlardı. Sonradan devlet tümünün başını kesti.Jandarmaların
gidişinden sonra, ben artık gidiyorum dedim. Ehmed Yoksa korktuğun için
mi gidiyorsun? dedi. Hayır, hayır, zaten işim bitti, ondan gidiyorum.
Oğlunu yanıma kattı, Ulyan Köyü'ne gittim. Ulyan, Yexkîg Aşireti'nin
köyüdür.
?: Şêx Mehdîgilin yanına gittiğinizi söylemiştiniz. Şêx Mehdîgil,
Şêx Evdirehîmgil ve diğer arkabalarınızla kolayca görüşebiliyor
muydunuz? İstediğiniz zaman görüşmenize müsaade ediyorlar mıydı yoksa
yasak mıydı?
Fexredînî Şêx Tahirî: Önceleri biraz güçtü. Sonra babam kaymakamdan
izin isterdi, o da verirdi. Babamın izin alması gerekirdi fakat biz
çocuklar izinsiz de giderdik.Babam bir gün kendi kendine ;ben burda
durmayacağım diye karar verir. Dört eşi ile sekiz çocuğunu orada bırakıp
kaçar. Kaçmadan önce eve birkaç altın bırakır, bunlarla idare edin, ben
Suriye'ye, Şêx Evdirehîm'in yanına gidiyorum der.
?: Hangi yıl böyle yapmış?
Fexredînî Şêx Tahirî: İyi bilmiyorum, tahminen 1935'te filan. Biz
çocuklar bilmiyorduk fakat kadınlara söylemiş. Bir miktar altını da
kemerine koyar, gece vedalaşarak çeker Tekirdağ'a gider. Henüz
Tekirdağ'a varmadan Kürtler'in bir hıyanetiyle karşılaşır, sana onu
anlatayım. İran sınırına yakın Xelıkan Aşireti var. Bunlar İran
Kürdistanında çatışmışlar ve Türkiye'ye iltica etmişlerdi. Türkler de
bunları Tekirdağ'a yollamışlardı. Orada arazi verip iskan ettirmişlerdi.
Onların bir ağası varmış. Kürt olduğundan babam gidip o gece onun
evinde kalır. Evi Tekirdağ'ın bir köyünde. Babam kaçak olduğu için
arabaya da binmez, oraya yayan gider. O evde misafirken aptes almaya
gider. Ev sahibi ağa, kemerindeki altınları görür. Altınları görünce
niyeti kötüleşir, Bunu öldürelim de altınlara el koyalım der. Hazine
bulmuş gibi!
Fexredînî Şêx Tahirî: Evet. Babam bir süre kanun kaçağı olarak
yaşadığı için deneyimli; ev sahibinden kuşkulanır. Durumun iyi
olmadığını, para için onu harcamak istediklerini anlar. Gece pencereden
kaçıp Tekirdağ'a gider.>Tekirdağ'dan İstanbul'a, oradan Ankara'ya,
sonra da Adana'ya gider. Adana'yı da geçer. Orada bazı akıllı Kürtler
varmış, babama derler ki:
Efendî, şimdi nereye gidiyorsunuz?. Babam Suriye'ye gidiyorum& der.
Onlar, Şêx Evdirehîm'in iki eşi, sizin dört eşiniz, çocuklarınız
>Tekirdağ'da. Aralarında erkek yok. Bu çoluk çocuğu kendi başına
bırakıp gitmeniz doğru olmaz derler. Babam düşünüp taşınır, sonunda
pişman olup Ankara'ya geri döner. Ankara'da birisi ona, Git Mustafa
Kemal'e söyle, belki sizi af eder der. Babam düşünür ve Yahu gidip
Mustafa Kemal'den af dilersem, davamdan vazgeçmiş gibi olurum. Bana
yakışmaz diyerek gitmez. Çekip İstanbul'a gider. İstanbul'da, onu
tanıyan bir emekli komiser ihbar edip yakalatır. Sürgün yerini niye terk
ettin? diye sorarlar. Babam da rahatsızdım, doktora geldim cevabını
verir. O zaman da derler ki: Niye kaymakama haber vermedin? Babam henüz
dönmeden, annemi ve üvey annemi karakola götürüp ifadelerini alırlar.
Babamın nereye gittiğini sorarlar. Onlar da bilmediklerini söylerler.
Epey uğraşırlarsa da onlar yine bilmediklerini söylerler. Söylenenlere
göre, Malkara halkı, mahalledekiler babamın gittiğini gördükleri halde
şikayet etmezler. Kürtler olsa şikayet ederlerdi.
?: Şêx Mehdî de bazen yanınıza gelir miydi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Hayır. O hiç gelmezdi, biz onun yanına
giderdik. O hiç dolaşmazdı. Ne Şêx Elîriza Efendî'nin yanına ne de bizim
yanımıza gelirdi. Hep odasındaydı. Çarşıya gider, gazete satın alıp eve
döner, okurdu.
?: Siz kendiniz 1946 da ülkeye dönmüştünüz. Aileniz, yani anne ve
babanız ne zaman ve nasıl döndüler? Döndükten sonra ne yaptınız?
Fexredînî Şêx Tahirî: Af çıktıktan sonra, babam bir Licêliye mektup
yolluyor. Bu Licêli babamın baldızının oğluydu. O mektubu getirip bize
verdi. Mektupta, Af çıktı, bu günlerde geleceğiz deniyordu. Ben
Solaxan'a gitmiştim. Hîşyar ile dayılarımdan birine Şerefdîn Dağı'nın
bir yaylasında rastladım. Hîşyar da kaçak gelmişti. Xinis'a gideceğini
söyledi. Gitti, jandarmalar yakaladılar, ancak af çıktığı için serbest
bıraktılar. Serdi'ye geldim. Annem de sürgünden sonra Serdi'ye geldi.
Dediklerine göre, Trakya'dan Haydarpaşa'ya yani İstanbul'a geliyorlar.
Biliyorsun, tren istasyonu orada. Birkaç gün orada dışarda kalıyorlar.
Eşyalarını serip dışarda yatıyorlar. Trenle gelirken kompartmanda değil,
kara bir vagonda kalıyorlar. Yük ve hayvanların taşındığı bir vagonda.
Vagonda yataklarını seriyorlar, öylece geliyorlar. Tuvalet ihtiyaçlarını
da ancak istasyonlarda giderebiliyorlar. Kardeşlerimden Necmedîn o
sırada Hendek'te askerdi. Babam ona da mektup yazıyor ve diyor ki Af
çıktı, trenle geliyoruz. İstanyona gel, görüşelim. İstasyonun adını şu
anda hatırlamıyorum, tren o istasyona ulaşınca birkaç dakika
görüşüyorlar. Sonra Elezîz'e geliyorlar. Wisif adında bir damadımız
vardı, Bêrtîlerdendi. Elezîz'de bir süre bu n Wisif Efendî'nin evinde
kaldık. Annem o kış Serdı'de, fakat biz Elezîz'de babamın yanında
kaldık. Wisif Efendî'nin evi çok güzeldi. Bir müddet sonra, Sermayem
kalmadı, evimi satıyorum dedi; baharın evimizi Pali'ya taşıdık. Annem de
geldi. Pali'da, babam yıllık olarak yüz lira karşılığında meyve
bahçesiyle birlikte bir ev kiraladı. Sahibi, Hemalongillerden, Elî Axa
ailesine mensuptu; eskiden Sîwaney'de malı mülkü çokmuş fakat sonradan
fakir düşmüştü, İzmir'e çalışmaya gideceğini söyledi.
Demek ki 1948 yılıydı. Babam bir seyahate çıkalım dedi. Kalkıp
birçok köyü dolaştık. Babam dostları ve tanıdıklarıyla görüştü. Bak,
Huni'den başladık ve şu köylere gittik: Xaspengı, Akragı, Kêlaxsî, Xeyd,
Tawus, Warey Merg bir nahiyedir ve şimdi Dara Hênî'ye bağlıdır-,
Kaxkîg. Kaxkîg, Emer Axa'nın (Emê Faroy'un) köyüdür. Orada mezarını
ziyaret ettik. Babam onun için Yasin okudu ve ona seslenerek, ;Emer
Axaa! Bak ben geldim dedi. Sonra Çimey Yenî ile Şemson'a gittik.
Şemson'da Mela Ezîz'i gördük.
Sonra da Kürtlerin ünlü kumandanı Hecî Kolos'un köyü olan Girnosi'ya
gittik. Şêx Seîd Olayı'nda Hecî Kolos çok yardım etmişti. Biz
gittiğimizde kendisi vefat etmişti, kardeşlerini ziyaret ettik. Oradan
Melekan'a gittik ve birkaç gün orada kaldık. Daha sonra Erzirom'a
geçtik. Şêx Selahedîn Efendî'yi Tekman'a (Tatos'a) bağlı Duzordî Köyünde
gördük. Ben onu ilk defa görüyordum. Babamın Erzirom'da bir tüfek, iki
at ve bir dikiş makinesi satın aldığını hatırlıyorum. Babam, dikiş
makinesini evlenecek olan kardeşim Necmedîn için satın almıştı.
Erzirom'dan Kanîreş'e (Karlıova'ya) geldik. -O mıntıkanın adı Gonîg'dir.
Kanîreş'te dişim ağrımaya başladı, babam gönülsüz de olsa bana izin
verdi, gittim. Kendisi orada kaldı.Germaw'a, Sîmsor'a, sonra Madrag'a
gittim. Madrag'da iken, bir Licêli de oraya misafirliğe geldi. Köylüler,
Licêlilere yer yok dediler. Niçin diye sordum. Dediler ki: Hırsızlık
yapıyorlar. Ben de Licêlilerin yeğeniyim ya, bunlar dayılarımdır,
hırsızlık yapmazlar dedim. Böylece o da orada kaldı ve çok sevindi.
Madrag'dan Dara Hêni'ye, Hecî Seîd Axa'nın evine gittim. Hecî Seîd Axa o
zaman belediye başkanıydı. Bu gece nerede kaldın?diye sorunca Madrag
dedim. Orada ne yediğimi sordu. Yumurta yediğimi söyledim. Bunun üzerine
kurtuluşun yok dedi. Niçin? diye sordum. Madraglılar miskindirler,
cüzamlıdırlar. Orada yumurta yemişsen zaten sen de cüzama yakalanırsın!
dedi. Çok korktum. Sonra Korkma, bir şey olmaz; şaka yaptım! dedi.
Nihayet Pali'ya geldim. Birkaç gün sonra babam da geldi. Annem, izin
verirsen ben Serdi'ye gitmek istiyorum dedi. Sürgünde çok eziyet çektik.
Babamın dört eşi vardı, anlaşamıyorlardı. Babam, Madem öyle, gidin.
Zaten orada arazimiz var, sürün dedi. Artık biz Serdi'ye gittik. Babamın
daima öğrencileri vardı. Hayvanlarını da öğrencileri besliyorlardı.
?: Babanız öğrencilerine ne tür dersler verirdi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Kur'an, şeriat (dinsel kurallar, islam hukuku). Hatta coğrafya ve astronomi.
?: Kendisi astronomi ve coğrafyayı nereden öğrenmişti?
Fexredînî Şêx Tahirî: Sürgünde öğrendi. Babam matematiği çok
severdi. Astronomiye de pek meraklıydı. Arapçada Şêx Elîriza'nın üzerine
kimse yoktu, fakat bizim ailede iki alim vardı. Amcam Şêx Mehdî tarihi
çok iyi bilirdi. Tarihten neyi sorsan bilirdi. Mesela Dêrey'deki filan
ailenin nereden geldiğini sorsan, o bilirdi. (Dêrey, Pîran'a bağlı bir
köydür.) Şaşılacak derecede bilgiliydi. Babam ise hem molla idi hem de
coğrafya ve astronomiyi iyi bilirdi. Mesela harita üzerinden ölçer ve
buranın Amerika'ya kaç kilometre uzaklıkta olduğunu söylerdi. Bunları
Malkara'da sürgünde iken bir aleviden öğrendi. Malkara Belediyesi'nde
alevi bir mühendis vardı; bilgili ve efendi birisiydi. Aleviler zeki
olurlar. Bu mühendis belediyenin teknik işlerini yapardı. Babam çok
meraklıydı. Onunla dost olmuşlardı. Babama cebir dersi verirdi. Babam,
bilgisinden ötürü ona çok değer verirdi. Düşün ki bir gün babama, Gidip
bana bir şişe rakı getireceksin demiş, babam ona bir şişe rakı götürmüş;
darılmasın diye. İşte o bilimi o adamdan öğrendi. Mesele nereden
açıldı? Onun öğrencilerinden bahsediyorduk. Babam bu konularda da
öğrencilerine ders verirdi. Öğrencilerinden Ehmed bu şeyleri iyi
öğrenmişti. Fehmî Efendî (Femîyê Bîlalî) şöyle diyordu: Şêx Tahir zekâ
taşkınıdır, Şêx Mehdî zekâ şaşkınıdır. Seferberlik'te [Birinci Dünya
Savaşı'nda] babam yüzbaşıydı. Harbiyede okumamıştı fakat savaş sırasında
milis yüzbaşısıydı.
Dara Hênîli Hecî İsmail Axa albaydı, bamam yüzbaşı.
?: Hangi cephedeydi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Ruslar geldiğinde, Heşek Meydanı Cephesi'ndeydiler.
?: Türkçede Eşek Meydanı derler, orada mı?
Fexredînî Şêx Tahirî: Türkçe Eşek diyorlar ama gerçek adı Heşek'tir,
Kırdkidir (Zazacadır). (Kırdkide heş ayı anlamına gelir. Orada
ayılar çok olduğundan Heşek demişler. Türkler Heşek'i Eşek yapmışlar.
?: Peki, siz Pali'dan Serdi'ye geldiniz, daha sonra ne yaptınız?
Fexredînî Şêx Tahirî: Bir süre Hêni'de bir süre de Licê'nin Firdês Köyünde medresede okudum. Sonra evlendim ve Licê'ye gittim.
?: Medresede hocalarınız Kirmanc (Zaza) mı yoksa Kurmanc mıydılar? Size Kırmancki mi yoksa Kurmancki mi ders verirlerdi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Kurmanc olan hocalarımız da vardı, Kırd
olanlar da. Bazıları Kurmancki (Kurmancca) bazıları da Kırdki ders
verirlerdi. Daha çok Kurmancki verirlerdi.
?: Bizim orada Şêx Seîd Olayı'na Herbê Şêx Seîdî (Şêx Seîd Harbi)
derler. Pîranda Şêx Seîd Harbi başladığında babanız Şêx Tahir neredeydi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Sen bilirsin ama ben yine de olayın
başlangıcını çok kısa anlatmak istiyorum. Şêx Seîd Efendî o zamanlar
Xinis'ta kalıyor. Küçükbaş hayvanları çok. Şêx Elîriza götürüp Heleb'te
satıyor, oradan >İstanbul'a gidiyor ve Seyîd Ebdulqadir'ı görüyor.
Seyîd Ebdulqadir ile istişare ediyorlar, örgütün durumu ve Kürtler
hakkında konuşuyorlar.
Şêx Elîriza İstanbuldan Erziroma dönüp Xalit Begê Cibrî'nin evine
gidiyor. Şêx Seîd de evde misafirdir. Şêx Elîriza, Seyîd Ebdulqadirın
söylediklerini onlara anlatıyor. Orada Şêx Seîd, Xalit Begê Cibrî'ye
diyor ki: Kemal çok bilgili ve kurnazdır. İstidrac ve ikna kabiliyeti
çoktur. Ona güç yetiremezsin. Kendini koru! İstidrac, Arapça bir
sözcüktür, şeytanı kuvvet anlamına gelir. Xalit Beg diyor ki: Şêx
Efendî, niye onu bu kadar büyütüyorsun! Ben onun hünerini biliyorum.
Küçük görüyor. Kemal Erziroma geldiğinde, Xalit Begi görmüş. Derler
ki, eşi Xalit Begin elini tutmuş, o Halit Bey sofudur, aptesi bozulur
demiş.
Tabii Kemal'e raporlar gidiyor. Xalit Beg tehlikelidir, örgüt kurmuş diyorlar. Sonra aniden yakalayıp Bidlîse götürüyorlar.
[Heyderan Aşireti Başkanı olan] Kor Huseyn Paşanın mıntıkasından
geçirirlerken, Xalid Beg ona bir mektup yolluyor. Tabii açıkça
yazamıyor, şifreli yazıyor. Bir koyun kes, bulgur pilavı pişir; eti
bulgur pilavının üzerine koy, bulgurundan adeta kan süzülsün. Bulgurun
altına da kırk altın koyup bana gönder. Yani, Bana kırk tane silahlı
gönder demek istiyor. Kor Huseyn Paşa cahil birisiymiş, mektubu okuyor,
meseleyi anlamıyor. Bu Xalid Beg bulgurla kırk altını ne yapacak? diye
düşünmüyor. Anlamıyor ve gerçekten bulgur pilavı pişirtiyor, koyun kesip
etini kızarttırıyor; altına da kırk altını koyup ona gönderiyor! Xalid
Beg ile Yusuf Zîya Begi götürüp Bidlîste şehit ettiler. Azadî örgütü
sahipsiz kaldı. Ondan sonra liderliği Şêx Seîde verdiler. Bir gün Xinis
Kaymakamı ona, İfade için seni Bidlîse göndereceğiz der. O da Kıştır,
ben gidemem, ifadem alınacaksa al der. Kendisini yakalamak istediklerini
anlar. Xinis'tan Şuşar'a gider. Şuşar, Tekman mıntıkasında. Orada bir
kongre yaparlar.
Sonra Varto!ya gider. Alevi Kürtlerden olan Xormek Aşireti'ne mektup
yazar ve der ki: Bu milli bir meseledir, kurtuluş meselesidir. Geliniz
Sünni ve Aleviler birlikte hareket edelim. Xormek Aşiret başkanları bu
öneriyi kabul etmezler ve Şêx Seîd'in mektubunu Gimgim (Varto)
Kaymakamı'na gönderirler, yani devlete haber verirler (2). Daha sonra
Solaxan'a, Çan'a Çan şeyhleriyle görüşür-, Çewlig mıntıkasına, Dara
>Hênî'ye gider. Dara Hênî'de Hecî Îsmaîlgil tamam derler. Warey
Merg'e gider, Licê'ye ulaşır. Fehmî Efendî (Fehmîyê Bîlalî) dava
vekiliydi, avukat gibi. Kendisi Kurmancdı. Bana hep anlatırdı.
Dîyarbekîrde örgüt ona görev veriyor, diyor ki: Git, nerede Şêx Seîd
Efendîye ulaşırsan söyle, şimdi dolaşmasın, durum uygun değil. Mutlaka
ve derhal geri dönsün, dağlarda korunsun, zamanımız gelinceye kadar.
Anlatırdı: Derhal bana rahvan bir at kiraladılar, binip durmaksızın
gittim. Licê mıntıkasında, Qiledarî yakınlarındaki bir mezrada Şêx Seîd
Efendîye ulaşıyor. Millet çok, kalabalıklar. Derdi ki: Tuz yedirme
esnasında keçiler nasıl tuza giderse, halk Şêx Seîd Efendînin yanına
öyle gidiyordu. Fehmî Efendî kalabalıkta onunla konuşamıyor, babama ve
Şêx Mehdî Amcaya, Şêx Seîd Efendîyle biraz istişare edeceğiz, ne yapıp
edip beni ona ulaştırın diyor.
Onlar da peki diyorlar. Licêde, geceleyin, halk dağılınca Fehmî
Efendî ile Şêx Seîd konuşuyorlar. Fehmî Efendî, örgütün söylediklerini
ona iletiyor, o da Tamam, ben buradan dönüp Dara Hênîye doğru gidiyorum.
Oralarda kalacağım diyor. Babam, Şêx Mehdî ve Ehmed Keyay Serdi -devlet
sonradan onu idam etti- çok ısrar ederler. Buraya kadar gelmişken bu
gece de gel Serdide kal derler.
O da Serdiye gidiyor. Ertesi gün Salih Begê Hênî geliyor, Mutlaka
Hênîye gelip benim misafirim olacaksın diyor. Salih Beg de çok değerli
bir insanmış, onu kırmıyor, Hênîye gidiyor.
Bu defa Pîranlılar ve -Pîrana bağlı köylerden Qelbinliler ve
Derêyliler duyuyorlar. Şêx Evdirehîm Pîrandan- önüne yüz kadar süvari
katıp Hênîye geliyor. Hênî çarşısı dolup taşıyor. Hayrola? Onlar da
Efendî, Pîrana gelmeni istiyoruz diyorlar. O yahu oraya gelmemin sırası
değil! diyorsa da gelmelisiniz diyorlar.
Şêx Seîd, Pîrana geliyor. Pîranda vaaz veriyor. O sırada Qelbînli ve
Dêranlı birkaç kanun kaçağı da oradaymış. Welî Hedikı ve birkaç kişi
daha. Jandarmalar gelip o mahkumları teslim etmesini istiyorlar. Şêx
Seîd Efendî de diyor ki: Misafirlerimi nasıl teslim ederim? Ben
gittikten sonra yakalayacaksanız yakalayın. Kumandan Hayır, teslim
edeceksiniz! Diyor. O arada kanun kaçaklarından birkaçı bulundukları
evin duvarını delerek dışarı çıkıyorlar. Velhasıl Şêx Evdirehîm de
müdahale ediyor ve silahlar patlıyor. Artık olay başlıyor.
Tahir: Şêx Seîd Efendî, Evdirehîmi bırakmayın! diyor. Aboy Gureyon
onu engellemek isteyince Şêx Evdirehîm ona bir tokat atıp yere seriyor. O
sıralar Pîran Hapishanesi Dizik'teymiş. Bazıları gidip hapishanenin
kapısını kırıyorlar, Axa ailesinden Xatuna Kori da gidiyor. Birkaç
akrabası hapishanedeymiş. Kapıyı kırıp hapishanedekileri dışarı
salıyorlar; Xatun seviniyor, zılgıt çekiyor. Derler ki Axa ailesinden
Şêxmus Axa da dama çıkıp Türkçe bilumum hücum! diye bağırmış.
?: O sırada Şêx Tahirın kendisi neredeymiş?
Fexredînî Şêx Tahirî: Serdi'deymiş. Amcam Şêx Mehdî de oradaymış.
Babam, yaşça Şêx Mehdî Amcadan büyük fakat Şêx Seîd Efendîden yaklaşık
olarak yirmi yaş küçüktür. Babamla Şêx Seîd'in annesi aynı değil.
Babamın annesi ile babası vefat edince, babam Şêx Seîd Efendîye Ağabey,
bize izin ver buradan gidelim der. Şêx Seîd niçin gidiyorsunuz? diye
sorunca, Gitmek istiyoruz, çıra çıranın yanında aydınlatmaz cevabını
verir.
Bunun üzerine Şêx Seîd, Dara Hênîli Hecî Îsmaıl Axa ya bir mektup
yazarak Kardeşlerim oraya geliyorlar, ilgilen der. Henüz Seferberlik
başlamamış. Babamla Şêx Mehdî oraya giderler. Babamgil Çimey Yeni'de bir
ev inşa ederler. Babam orada Amine Xanim'la da evlenir. Seferberlik
sırasında, Rusların ilerlemesi karşısında halk batıya ve güneye doğru
göç eder. O zaman diğer dört kardeşleri, yani Şêx Seîd, Bahadîn, Dîyadîn
ve Necmedîn çekip Pîran'a gelirler. Pîran'da Pirzeyd Axa ailesi onları
misafir eder, konaklarını onlara verir. Seferberlik sona erince bunlar
geri döndüler fakat Şêx Evdirehîm dönmedi, Pîranda kaldı. Seferberlik
sırasında babamla Şêx Mehdî Amca da Serdi'ye gittiler. Pîran Olayından
(1925) önce, yani Şêx Seîd Efendî henüz Licê'ye varmadan, babamla Şêx
Mehdî onu karşılamaya giderler, Warey Mergde ona ulaşırlar.
Unutmadan, Kürtlerin Dîyarbekîre girişi sırasında Şewqî Beg'in
(Mustafa Ekincinin babası) ne yaptığını burada anlatmak istiyorum.
Kürtler Dîyarbekîre saldırınca, bazı Kırdler (Zazalar) şehrin içine
girerler. Söylendiğine göre, Kürtler şehrin içine kadar ulaşınca Türk
kumandanı Mürsel Paşa'nın morali çok bozulur ve teslim olmak ister.
Askerin katliamını önlemek için teslim olalım demiş. Fakat Şewqî Beg ona
cesaret verir, Bunlar üç-beş çapulcudur, bir şey yapamazlar der.
Neticede Dîyarbekîr'deki Kırdlerin hepsini -Şêx Seîd Olayı'yla ilgisi
olmayanları da yakalayıp öldürmüşler.
Derler ki, Kırdler Dîyarbekîr'e girince Elî Paşa Camisinin imamı sala okuduktan sonra Kurmancca olarak demiş ki:
Ey Cemaat! Bugün bizim güneşimiz doğmuştur; Şêx Şeîdin ordusu
Dîyarbekîre girdi, biz Dîyarbekîri aldık! Askerler o imamı da yakalayıp
idam etmişler.
?: Şevqî Beg İttihat ve Terakinin adamıydı.
Fexredînî Şêx Tahirî: Söylendiğine göre, o olmasa Dîyarbekîr alınmıştı.
Şéx said bacanağı binbaşi Kasım'ın ihaneti sonucu Abdurrahman köprüsünde geçerken yakalandığı an.
?: Şêx Seîdin yakalanmasından sonra oğulları Elîriza ve Selahedîn
ile kardeşi Şêx Mehdîgil Doğu Kürdistana, yani İranın işgalindeki
Kürdistana gittiler. Orada yakalandılar. Bu gidiş sırasında ve sonra ne
yapmışlar?
Fexredînî Şêx Tahirî: Şêx Seîd Efendî henüz yakalanmadan, Vartodan
Şêx Elîrizaya bir miktar altın gönderiyor. Şêx Mehdî de demek ki o
sırada Xinistaymış. Onlar, Hesenan, Zirikan gibi bazı aşiretlerin
başkanlarıyla anlaşıp İrana kaçmaya karar veriyorlar. Aralarında Keremê
Qolaxasî, Elîcan filan gibi bazı ünlü insanlar da var. Büyük bir grup
oluşur, yüz elli süvarilik. Tendürek Dağına giderlar. Orada ekmekleri ve
her türlü yiyecekleri tükenir, aç kalırlar, perişan olurlar. Hatta
onlar üzerine yakılmış türkü de var. Şêx Elîrizaya derler ki: Efendî,
bugün fetva ver, atları kesip yiyelim. Kesinlikle açlıktan öleceğiz!.
Şêx Elîriza da şöyle karşılık verir: Fetva veriyorum. Gerçi bizim
mezhepte [Şafii] at eti yenmez ama Hanefi mezhebinde yenir. Zorunlu
durumlarda domuz eti dahi yenebilir.
Şêx Seîd Efendînin kardeşlerinden Mehdî ve Diyadîn, oğullarından da Elîriza, Xîyasedîn ve Selahedîn bu gruptaymış.
?: Kusura bakma, sözünü keseceğim. Şu anda bize anlattıklarınızı size kim anlattı? Kimden duydunuz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Hecî Mamo anlatırdı. Hecî Mamo Serdiliydi ve
Şêx Mehdînin bir numaralı adamıydı. Teyzemin de eşiydi. Kendisi onlarla
birlikte değilmiş fakat duymuş. Başka akrabalarımızdan da bu olayları
duyduk. Başka kişiler de bu söylenenleri teyid ettiler.
?: Anladım.
Fexredînî Şêx Tahirî: Bunlar gidip İran sınırına ulaşırlar. İranlı
sorumlular, üstlerine haber gönderip yüz elli süvarinin geldiğini,
iltica hakkı istediklerini bildirerek ne yapmaları gerektiğini sorarlar.
Şah, Silahlarını teslim alın, gelsinler der. Bunun üzerine komutan
Silahlarınızı verin der. Onlar da derler ki: İran dır, yiğitlerin
yeridir! Şayet silahlarımızı teslim edeceksek, neden Türkiye'ye teslim
olmadık? Komutan, Bizde böyledir. İltica edecekseniz, silahlarınızı
teslim etmeniz gerekir der.
?: İran e, cîyê mêran e; diyen kim?
Fexredînî Şêx Tahirî: Aşiret mensupları söylemiş.Ben, Şêx Elîrizanın
Silahlarımızı teslim etmeyi kabul etseydik Türk Devleti'ne teslim
ederdik dediğini duymuştum.
Fexredînî Şêx Tahirî: Hayır. Her şeyi doğru konuşalım. Şêx Elîriza,
iltica eden kişinin silahını teslim etmesi gerektiğini bilir. Silahlı
iltica olmaz. İran askerleri ile aşiret mensupları birbirlerine silah
sıkarlar. Askerler onlara sıkınca onlar da askerlere sıkarlar. Silahlı
çatışma olur, birkaç asker ve birkaç Kürt öldürülürler. Dîyadîn amcam da
şehit düşer. Şêx Elîriza, Şêx Xîyasedîn, Şêx Selahedîn ve Şêx Mehdî
teslim olurlar fakat aşiret mensuplarının tümü, bir garnizondaki boş bir
kışlaya girip kapıyı kitlerler; silahlarımızı teslim etmeyiz derler.
Orada, bir gün Urûmîyede (Rızaiye'de), Şêx Elîriza Efendîyi valiye
götürürler; Şêx Mehdî Amca, Şêx Xîyasedîn ve Şêx Selahedîn de bir
kahvehanede otururlar. Beklerler, Şêx Elîriza Efendî gelmeyince Şêx
Mehdî de vali konağına gider. Demek ki Şêx Elîrizayı götürürlerken
muhafızlardan birisi kafasına dipçikle vurmuş ve başı kanamış. Birkaç
asker de öldürülmüş ya.- Şêx Mehdî vali konağına gidince Şêx Elîriza'nın
başının kanadığını görür, sinirlenir ve ;ayıptır, biraz utanın! Siz,
tarihi bir devletsiniz, nasıl bir mültecinin başını kırarsınız! der. Şêx
Elîriza Amca, boş ver, önemli değil der. Şêx Elîrizaya derler ki:
Adamlarına söyle, teslim olsunlar. Aksi taktirde benzin döküp binayla
beraber onları yakarız.Şêx Elîriza meselenin ciddi olduğunu, hepsini
katledeceklerlerini anlar. Çekip o garnizonun kapısına gider ve gelin
teslim olun der. Onlar teslim olmayacaklarını söylerler.
Kapıyı açın der. Kapıyı açıp Şêx Elîrizayı da içeri alınca, Artık
işimiz sağlam, asla teslim olmayız derler. Şêx Elîriza birkaç saat
onlara nasihatte bulunur; der ki: Düşündüğünüz gibi değil, yapmayın; bu
bir devlet, gücümüz yok.; Sonra silahlarını teslim ederler.Ardından
hepsini hapishaneye koymuşlar. Birkaç ay hapishanede kalmışlar. Hatta
Şêx Selahedîn anlatırdı, derdi ki: Şêx Mehdî Amca ve Şêx Elîrizayı
birbirine kelepçelemişler, nöbetçi eşliğinde birlikte tuvalete
götürüyorlardı. Şêx Mehdî öylesine gururluydu ki, yeğeninin yanında
tuvaletini giderme ihtiyacı olmasın diye yemek yemiyordu, barsaklarını
kurutmuştu. Perişan bir durumdaydı. Giysileri o kadar yırtılmıştı ki,
şalvarını kırk elli tane çengelliiğneyle tutturmuştu. Bir gün bir doktor
geçerken Şêx Mehdî kızdı, Farsça ona Sizin için utanç verici değil mi?
Sözümona devletsiniz. İnsanlar buraya mülteci olarak gelmişler, siz
onlara esir muamelesi yapıyorsunuz; birbirine kelepçeleyip tuvalete
götürüyorsunuz dedi. Doktor herhalde gidip bunu valiye anlatmış. Ondan
sonra artık onları birer birer tuvalete götürüyorlardı.Şêx Selahedîn
diyordu ki:
Bir gün baktık iki nöbetçi gelip Şahtan emir gelmiş diyerek bizi
serbest bıraktılar. İltica hakkınız yok, buradan çıkıp gidin! dediler.
Biz de kalkıp bir Ermeni'nin evine gittik.Bu, Xinislı bir Ermeniymiş.
Xinis'tan İrana gitmiş. Bizim aileyi çok seviyor. Şêx Mehdîgili görür
görmez ağlıyor ve Siz Şêx Mehmud'un çocuklarısınız, bu ne hal? diyor.
Onlara çok yardımcı oluyor. Yiyecek ve giyecek veriyor.
SIMKO
Daha sonra, oradan Îsmaîl Axa'nın yani Simko'nun yanına gidiyorlar.
îsmaîl Axa, gerçekten orada bir hükümdar gibiymiş. Onun evinde epey
kalıyorlar. Onlara çok ilgi gösteriyor fakat Şêx Elîriza Simko'nun çok
zulümkâr olduğunu görüyor. Ona nasihatte bulunarak diyor ki: Sen değerli
bir insansın, adamlarına haksız davranma. Şêx Elîriza, Simko'nun
çevresi üzerinde iyi intiba bırakıyor. Bu nedenle Îsmaîl Axa ondan gıcık
kapıyor. Herhalde Şêx Seîd'in oğlu gelmiş liderliği elimden alacak. En
iyisi bunu öldürüp ondan kurtulalım diye düşünüyor. Onun bir hizmetkârı
varmış, çok iyi bir insanmış. Gece gelip Şêx Elîriza'ya şöyle diyor:
Şeyhim, anladığım kadarıyla Îsmaîl Axa size çok kızmış. Başınıza bir
bela getirip sizi öldürmesinden korkuyorum. Siz Şêx Seîd;in oğlusunuz,
yazık olur. En iyisi siz buradan kaçın. Ben geceleyin size bir rehber
getireceğim, sizi buradan götürsün.Gerçekten de gece onlara at
getiriyorlar, -Îsmaîl Axadan habersiz- kaçıyorlar.
M.Tahir: Benim duyduğuma göre, Simko;nun divanı varmış, şûra gibi.
Bir konuda karar alacakları zaman meşveret ederlermiş. Bir gün hassas
bir konu varmış, o konuda tek tek tüm adamlarının görüşlerine başvurmuş;
Şêx Elîrizanınkine de. Şêx Elîriza düşüncesini söylemiş, bu düşüncesi
Simko Axanın düşüncesinin zıddıymış. Divandakiler Şêx Elîrizanın
görüşünü doğru bulmuş. Simko Axa bundan dolayı gıcık kapıyor. Nasıl
divan benim değil Şêx Elîrizanın düşüncesini onaylar! Diye düşünüyor.
Fexredînî Şêx Tahirî: Oradan kaçıp Irak Kürdistanına giderler. Orada
yaylada bir çadıra rastlarlar. Çadıra yaklaşınca bir kadın görürler,
erkek yok. Kadın onlara çok iyi davranır. Onları için yere döşek serer,
yastık koyar. Bu ilgi Şêx Elîrizanın dikkatini çeker, kadına sorar:
Bacım, bizi tanıyor musun? Hayı der kadın. Şêx Elîriza Peki bize niçin
bize bu kadar değer veriyorsun? Durumuz, kılık kıyafetimiz de iyi değil
deyince, kadın Nedenini bilmiyorum ama değerli insanlar olduğunuzu
hissettim der. Bunun üzerine Şêx Elîriza kendilerini tanıştırır: Bu Şêx
Seîdin kardeşidir, biz üçümüz de Şêx Seîdin oğullarıyız.
Oradan Barzana, Şêx Ehmedê Barzanînin mıntıkasına giderler. Şêx
Xîyasedîn orada kalır. Şêx Selahedîn Bağdata gider. Bağdatta iyi Kürtler
varmış, ona yardım ederler; orada harbiyede pilotluk bölümünü okur. Şêx
Mehdî ile Şêx Elîriza da Irakta kalırlar. Şêx Mehdî Amca bir süre
Bağdatta kalır. Orada, Şêx Evdilqadirê Geylanî Tekkesinde çocuklara ders
verir. O çok onurluymuş. Acıkır, parasız kalır; acıktığını söylemeye
utanırmış. Yemek zamanına kadar bekler, yemek zamanı gidiyorum dermiş.
Öğrenciler Seyda, bekle birlikte yemek yiyelim de öyle git derlermiş.
Ancak böylece yemek yermiş. Otelde yatıyormuş, ödeyecek parası yokmuş.
Fakat iyi insanlar var. Diyordu ki: Bir gün otelde yatarken, bilgili ve
zengin bir adam ziyaretime geldi. Adamın adını da söylemişti, şimdi
hatırlamıyorum.- Gece hayli ilerledi, adam gitmiyor. Bana bir şeyler
vereceğini anladım; istiyorum ki bir an önce bir şey verip gitsin de bu
durumdan kurtulayım. Nihayet kalktı, vedalaştığımız sırada cebime bir
kese koydu, cep ağırlaştı. O gittikten sonra keseyi açtım, içinde epey
altın vardı. Çarşıya gidip o altınlarla bir şeyler satın aldım.
Şêx Mehdî Iraktan sonra Suriyeye gitmiş.
?: Orada ne yapmış?
Fexredînî Şêx Tahirî: Xoybûn Teşkilatı için oraya gitmiş. Orada olanları sen bizden iyi bilirsin.
?: Demin bir Ermeniden bahsederken Bizim aileyi çok seviyordediniz. Neden sizin aileyi seviyor?
Fexredînî Şêx Tahirî: Bak anlatayım. Ermeni Meselesi [Ermenilerin
tehcir ve katliamı] sırasında, Şêx Seîd Efendî, Licê Müftüsü'ne ve Licê
beglerine mektup yollamış, Çoluk çocuğu katletmeyin! Demiş. Licê&nin
müftüsü o sırada Ebdulhemid Efendiymiş. Sonra oğlu Seîd de müftü oldu.
Şêx Seîd Olayından sonra ikisini de idam ettiler. Ebdulhemîd Efendî,
babama ve Şêx Mehdîye ders vermiş. Ermeni katliamı sırasında, Licêdeki
jandarmalar Licêliydiler. Ermenilerin çocuklarını Licêye getirdikleri
zaman, halka şöyle diyorlar: Allah için, hanginize lazımsa bu çocukları
alıp götürün. Biz mecburen götürüyoruz, emir kuluyuz, öldürürler.Şêx
Seîd Efendînin amcası Şêx Hesen de büyük bir müftüymüş. O da Palida
Ermenileri himaye etmiş. Verdiği fetvada demiş ki: Ermenileri
öldürmeyiniz! Onları öldürmek katil sayılır. Şêx Tahir da bazı
Ermenileri saklayıp kurtardı. Mesela Xenî Sungur'un annesini o kurtardı.
Nasıl kurtardığını sana anlatayım: Dara Hênîli Hecî İsmaîl Axa -Sait
Gökerin babası babamın bacanağıydı. Katliam sırasında, bir gün bu Hecî
Îsmail Axa Muştan gelirken iki Ermeni kızın kaçmakta olduğunu görür.
Dokuz-on yaşlarında iki çocuk. Onlara seslenerek gelin, gelin, kızım
korkmayın der. Sonra onları ata bindirip Dara Hênîye getirir. Babam da o
sırada Dara Hênî deymiş. İkisinden birini bana ver der. Hecî Îsmaîl Axa
bir tanesini kendisine bırakır, diğerini de babama verir. Tabii o kızın
adı Ermeniceymiş. Müslüman olur, adını da Încî olarak değiştirirler.
Înci, He
JYzIA-5GlMJ: